Naar aanleiding van de septemberkermis gaat ook altijd een processie uit ter ere van het beeld van OLV. De kermis, jaarmarkt en de verering van het beeld zijn sinds de veertiende eeuw al met elkaar verbonden. De idee erachter was dan ook om handelaars uit de wijde omgeving naar hier te lokken (en die kwamen ook!), voor de burgers een kermis te organiseren en een processie te laten rondgaan. Dit bracht geld in het laatje bij de lokale handelaars én bij de kerk.
Eén van de – naar onze mening – meest avontuurlijke verhalen uit de Tongerse geschiedenis is verbonden met het beeld van OLV en gaat over twee Tongerse jongens die op kruistocht vertrokken en daar gevangen werden genomen. Het verhaal is te mooi om niet eens onder de aandacht te brengen… We zitten in de dertiende eeuw, in de jaren 1240 toen er net gestart was met de bouw van de gotische OLV-kerk. In diezelfde periode had koning Lodewijk IX van Frankrijk ook het plan opgevat om Jeruzalem terug te gaan heroveren op de Saracenen…
“In die tijd leefde in Tongeren meester-volder Frans van der Motten die een vurig aanbidder was van OLV. Hij woonde in de Jekerstraat in de buurt van de Heilige Geestmolen en was gehuwd met Lutgardis Savelbergs met wie hij zeven kinderen had. De twee oudste zonen, Jan en Servaas, hadden les gevolgd in de school bij de OLV-kerk en waren koorknaap geweest. Toen ze oud genoeg waren, kwamen ze in de leer bij hun vader en zouden hem opvolgen als ambachtslieden. In juli 1248 gebeurde echter dat de bekende Franciscanermonnik Willem van Ruysbroek kwam prediken naar aanleiding van een processie die plaatsvond in Tongeren en die een grote volkstoeloop met zich meebracht. De monnik vertelde vanaf het stadhuis over de plannen van de Franse koning om Jeruzalem te gaan heroveren en stelde roem en de hemel voor alle deelnemers in het vooruitzicht. Hij vertelde ook dat verschillenden edellieden uit het Tongerse al de wapens hadden opgenomen : Fulco van Kolmont en diens neef Arnold van Betho, de graaf van Elderen en Jacques de Hemricourt. De burgemeester van Tongeren, Ricalt van Manshoven, beloofde daarenboven dat éénieder die niet zelf zijn uitrusting kon betalen deze vergoed kreeg door de stad.
De beide broers Servaas en Jan van der Motten wilden zich graag bij de kruistocht aansluiten en kregen hiervoor toestemming van hun vader. Dit zorgde natuurlijk voor groot verdriet bij hun moeder. De zussen van de beide broers probeerden hun moeder te troosten met de gedachte dat OLV van Tongeren voor hen zou zorgen.
Servaas en Jan voegden zich bij de andere mannen uit de omgeving die doorheen Lotharingen naar Vlaanderen trokken om zich bij het leger van Gwijde van Dampierre, graaf van Vlaanderen, te voegen. Met dat leger trokken ze naar Aigues-Mortes in het zuiden van Frankrijk van waaruit ze op 25 augustus 1248 zouden vertrekken naar het oosten.
Koning Lodewijk van Frankrijk besliste echter naar Egypte te varen omdat het Heilig Land in handen was gevallen van de sultan van Egypte. Hij zette zijn zinnen op de monding van de Nijl om van daaruit naar Palestina te trekken. Op 4 juni 1249 landde het kruisvaardersleger bij Damiëtta aan de Egyptische kust. Die stad konden ze met weinig tegenstand veroveren waarop ze naar Caïro wilden oprukken. De Egyptische sultan had echter zijn leger kunnen hergroeperen en in de buurt van Mansourah vond een treffen plaats tussen beide legers. De troepen van koning Lodewijk waren omsingeld en kregen te maken met ziekten en hongersnood. Noodgedwongen besliste de koning om zichzelf en zijn leger vrij te kopen om uit deze uitzichtloze situatie te kunnen ontsnappen. Vanaf eind april 1250 arriveerden de kruisvaarders terug in Europa maar niet zonder dat er vele duizenden strijders hadden moeten achterblijven in Egypte.
Dit lot trof ook Servaas en Jan van der Motten die in handen vielen van een slavenhandelaar genaamd Archmoud. Die wilde hen op de slavenmarkt van Caïro verkopen en had ze uit voorzorg aan elkaar geketend. De enige troost van de broers was dat ze wel nog samen waren. Om een niet duidelijke reden wilde Archmoud Servaas vrijlaten indien hij zich zou bekeren tot de Islam. Maar Servaas weigerde dat halsstarrig omdat hij zo in de bescherming door OLV geloofde. En keer na keer als Archmoud hen bedreigde, beriepen de broers zich op de bescherming van OLV hetgeen natuurlijk Archmoud steeds kwader maakte.
Op een avond, toen ze opgesloten zaten, baden de beide broers : ‘Lieve Vrouw, gij die men dagelijks aanroept bij ons thuis om de terugkeer der kruisvaarders, kom ons te hulp’. In het midden van de nacht werden de broers als in een droom wakker. In een zacht licht kwam een slanke blanke vrouw naar hen toe die de beide handen uitstak en zei : ‘kom mee met mij’. De broers knielden neer en kusten haar handen en ze voelden dat ze werden meegetrokken door haar.
’s Ochtends werden de broers wakker door het gerammel van hun kettingen en ze dachten dat Archmoud daar was. Maar toen ze hun ogen openden, zagen ze meester Trappersberg, de koster van de OLV-kerk. Die had het moment van zijn leven meegemaakt toen hij de deuren van de kerk opende en de twee mannen, aan elkaar geketend en al slapend, voor het altaar van OLV had aangetroffen. Ook verschillende kanunniken en de deken kwamen aangelopen om dit wonder te aanschouwen.
Meester van der Motten, hun vader, en enkele smeden lukte het om de kettingen los te maken en de broers te bevrijden. Vandaag de dag getuigen deze ketenen nog aan dit wonder van OLV.”
De ‘ketenen van de Turkse slaven’ worden nog steeds bewaard achter het OLV-beeld in de basiliek. Ze zouden echter gemaakt zijn in de zestiende eeuw en enkele elementen uit het verhaal zijn zeker ook niet dertiende-eeuws. Enkel Fulco van Kolmont en Arnold van Betho hebben echt bestaan. Van geen enkele Tongenaar is echter geweten of hij heeft deelgenomen aan een kruistocht, maar dat niet weten is eerder te wijten aan een gebrek aan schriftelijke bronnen.
